PIERWOTNA, pierwsza przed rozumem w instynkcie życia, niezbywalna potrzeba, pragnienie, dążność /dążenie/ do osiągnięcia odmiennych stanów świadomości, leży u podstaw natury ludzkiej. Fundamentalną częścią poznania – poznawczą funkcją mózgu jest zmiana, ciekawość, odmienność, inność, wyjście poza granice, bycie – stawanie się kimś innym, osiąganie niemożliwego… (pytanie?) Co za /poza czy ponad/ rzeczywistością?
Od zarania człowiek dzięki tym zdolnościom, a potem dzięki odkryciu działania narkotyku, „odrywał się”, „odlatywał – odsyłał” w świat, który powszechnie nazywamy fantazją, ułudą. To psychologia ludzka w chronologii czynników etiologicznych każdego uzależnienia stoi na pierwszym miejscu. Ta dążność i równoczesne doświadczenia wraz z eksploracją – multiplikowanie, zwiększanie dawek, przyjemność, odkrywanie, doprowadzają do biologii, zmian biologicznych, neurologicznych, neuronalnych – do zmian biochemicznych w mózgu. Otrzymujemy efekt zmian poznawczych, innego postrzegania, odczuć, stanów – odmienność.
Zatem, raz jeszcze: fundamentem każdego uzależnienia, substancjonalnego i behawioralnego jest naturalna, pierwotna dążność do osiągania odmiennych stanów świadomości i bytu.
Czyli u podstaw ciągle jeszcze nie zbadanej etiologii uzależnień są najpierw czynniki psychologiczne – doświadczanie, które zmienia i wpływa na biologię – czynniki biologiczne oraz determinanta środowiska – czynniki społeczne.
Dzisiaj wiemy, że większość zachowań demonstrowanych przez osoby uzależnione wynika z ich niedojrzałości emocjonalnej!
Uzależnienie to zespół chorobowy, można go nazwać chorobą emocji, zakłamania i nawrotów. Inaczej mówiąc to choroba psychosomatyczna.
W klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10 istnieje kategoria nazwana „ Zaburzenia nawyków i popędów (impulsów) [F63], do której zalicza się: patologiczny hazard, patologiczne podpalanie(piromania), patologiczne kradzieże(kleptomania) oraz trichotillomania. Cechą charakterystyczną tych zaburzeń są powtarzane działania bez wyraźnej, racjonalnej motywacji, które zazwyczaj szkodzą interesom samego pacjenta, jak i innych osób. Pacjent określa te zachowania jako związane z impulsem do działania, który nie podlega kontroli. Przyczyny tych zaburzeń nie są poznane. Analizując bardziej szczegółowo te zachowania, należy jednak pamiętać, że charakterystyczną cechą uzależnień są zaburzenia sfery emocjonalno-ruchowej związane z kontrolą zachowań agresywnych i impulsywnych. Uzależnienia rozpatrywane są więc w kategoriach zaburzonej kontroli zachowań impulsywnych. Impulsywność z kolei to predyspozycja do nieplanowanych i gwałtownych reakcji na bodziec(wewnętrzny lub zewnętrzny), bez względu na konsekwencje tej reakcji. Osoba uzależniona kontynuuje swoje zachowania, nie licząc się z konsekwencjami. [Woronowicz]
Wzorując się na obowiązującej (jeszcze) klasyfikacji ICD-10 uzależnieniom behawioralnym przypisujemy następujące cechy – kompatybilne uzależnieniom substancjonalnym:
- silne pragnienie lub poczucie przymusu podejmowania określonych zachowań,
- trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z danym obszarem działania,
- fizjologiczne objawy odstawienia, występujące, gdy zachowanie zostało przerwane lub ograniczone,
- stwierdzenie tolerancji (potrzeba nasilania zachowań w celu uzyskania efektów wcześniej uzyskiwanych przy mniejszym nasileniu),
- narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności,
- kontynuacja szkodliwych zachowań mimo wyraźnych szkód z nimi związanych.
Właściwie nie ma różnic w zasadniczych cechach zachowania ludzi uzależnionych od substancji czy od czynności. Ci pierwsi poszukują kontaktu z substancją, drudzy zaś możliwości zrealizowania zachowania. W jednym i drugim przypadku występuje silne pragnienie wykonywania danej czynności, następuje utrata kontroli, pojawiają się objawy zespołu abstynencyjnego w postaci różnych dolegliwości i niepokoju oraz kompulsywne (przymusowe) pragnienie kontynuowania aktywności pomimo jej negatywnego wpływu na funkcjonowanie psychospołeczne jednostki. Pomimo występujących podobieństw oraz nasilania się zjawiska, jednak brak jest powszechnej zgody co do uznania wymienionych zachowań kompulsywnych za uzależnienie.
Praktyka psychoterapeutyczna wiąże je i częstokroć wykazuje komponentę jeszcze jednego zaburzenia jakim jest Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw) [F42].
Przykłady uzależnień behawioralnych:
- patologiczny hazard
- uzależnienie od komputera/sieci internetowej/gier komputerowych/telefonu komórkowego
- pracoholizm
- zakupoholizm
- uzależnienie od seksu/pornografii/masturbacji
- uzależnienie od ćwiczeń fizycznych (bigoreksja)
- kompulsywne objadanie się/anoreksja/bulimia [w ICD-10 => F50]
- obsesyjna troska o zdrowie – ortoreksja
- tanoreksja – uzależnienie od opalania
Uzależnienia behawioralne podobnie jak w przypadku zażywania substancji psychoaktywnych, są efektem interakcji różnorodnych czynników (model polietiologiczny), wśród których należy wymienić czynniki biologiczne (neurobiologiczne, genetyczne), społeczne (społeczno-kulturowe, rodzinne; tu praktyka psychoterapeutyczna dopatruje się kompensacji traum czy braków z dzieciństwa, odrzucenia czy dysfunkcji głównie patologicznych w rodzinie generacyjnej) i psychologiczne (podmiotowe – ze szczególnym akcentem na naturę ludzką i osobowość).
Najprościej można ocenić sytuację opierając się na definicji [za Wikipedią], która mówi, że uzależnienie to „nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji”. Postawienie prawidłowej diagnozy – rozpoznania uzależnienia wymaga jednak konsultacji specjalisty.
Negatywne skutki zachowań kompulsywnych, w zależności od ich rodzaju, mogą się przejawiać w różnych sferach funkcjonowania człowieka, przede wszystkim zaś w sferze fizycznej, a także psychiczno-społecznej. Wśród konsekwencji związanych ze sferą fizyczną wymienia się najczęściej bóle głowy, nadgarstka, bóle w klatce piersiowej, problemy żołądkowe, tiki nerwowe, zawroty głowy czy zespół przewlekłego zmęczenia. Są one charakterystyczne przede wszystkim dla pracoholizmu czy internetoholizmu. Wśród objawów psychicznych wynikających z nadmiernego angażowania się w czynności wymienia się nadaktywność, problemy ze snem, nieumiejętność wypoczynku, zmienne nastroje, uczucie irytacji, drażliwość, trudności w koncentracji uwagi, zaniżoną samoocenę, jak również niższą satysfakcję z życia. Szkody w sferze społecznej obejmują zaniedbywanie innych aktywności, zawężenie (bądź brak) zainteresowań, izolowanie się od innych ludzi, złe relacje rodzinne związane z zanikaniem więzi czy rozpadem rodziny.
Uwarunkowania biologiczne zachowań kompulsywnych. W procesie uzależniania się zarówno od substancji psychoaktywnych, jak i od czynności istotną rolę odgrywają substancje chemiczne, zwane neuroprzekaźnikami (neurotransmiterami). Uzależnienie jest wynikiem zaburzenia równowagi między dwoma układami neuroprzekaźnikowymi, układem nagrody – za który odpowiada układ dopaminergiczny w mózgu – i układem kary – którym zawiaduje układ serotoninergiczny. U osób uzależnionych na skutek zaburzenia aktywności obu układów maleje rola układu kary, a wzrasta układu nagrody. Zażyta substancja lub wykonana czynność pełni więc rolę natychmiastowej gratyfikacji. Jak wskazuje znany fizjolog Vetulani (2001), główną rolę w funkcjonowaniu układu nagrody odgrywają endogenne opioidy, takie jak: endorfina, enkefalina, dynorfina, a także serotonina i dopamina, które oddziałują na receptory opioidowe. Szczególną rolę w procesie uzależniania odgrywa dopamina. Jej ilość wyraźnie wzrasta po zażyciu substancji psychoaktywnej czy po wykonaniu czynności, np. dokonaniu zakupów. Odczuwanie przyjemności czy złagodzenie napięcia, niezależnie od rodzaju uzależnienia, jest dziełem tego samego neuroprzekaźnika. Jednakże w przypadku uzależnienia fizycznego środek psychoaktywny jest dostarczany z zewnątrz, natomiast w uzależnieniach od czynności sam organizm w reakcji na stymulujące bodźce (jedzenie, zakupy, praca, gry hazardowe) może uwalniać substancje wpływające na odczuwanie przyjemności i zadowolenia. Wskazuje się więc na wyraźne podobieństwo mechanizmów odpowiedzialnych za zażywanie substancji psychoaktywnych do mechanizmów warunkujących nałogowe zachowania dotyczące podejmowania czynności.
Uwarunkowania społeczno-psychologiczne. Do rozwoju uzależnień behawioralnych niewątpliwie przyczyniają się zmiany cywilizacyjne, wzrastające tempo życia i konsumpcyjne podejście do życia, coraz bardziej powszechny stres i towarzyszące mu negatywne emocje. Zmiany cywilizacyjne przyczyniły się do wzrostu dobrobytu, czego wyrazem jest wzrost konsumpcji, w Polsce – histerycznej konsumpcji! Uzależnienia behawioralne pojawiły się przede wszystkim w związku z postępem technologicznym i współczesną cywilizacją, która z jednej strony naraża ludzi na stres, pustkę i nudę, a z drugiej – wzmacnia dążenia do natychmiastowego zaspokojenia pragnień, dostarczając do tego niezbędnych środków. Za istotne czynniki społeczne, sprzyjające rozwojowi zachowań kompulsywnych, uznaje się określone postawy konsumpcyjne i wyznawanie wartości materialistycznych. Należy także zwrócić uwagę, że zachodzące zmiany cywilizacyjne wymuszają konieczność dostosowania się do nich, co zwiększa poczucie zagubienia jednostki, wywołuje stres i negatywne emocje. Z kolei doświadczanie stresu i przeżywane emocje mogą jednych skłaniać do ucieczki w alkohol, narkotyki, innych – w pracę, Internet, zakupy czy hazard.
W rozwoju uzależnień od czynności istotną rolę odgrywają także uwarunkowania rodzinne. Szczególnie ważne wydaje się modelowanie społeczne. Młodzi ludzie uczą się pewnych zachowań, obserwując je we własnej rodzinie, zwłaszcza jeśli te zachowania są nagradzane. Oznacza to, że prawdopodobieństwo pojawienia się u jednostki kompulsywnych zachowań jest większe, jeśli takie zachowania wystąpiły w jej środowisku rodzinnym. Do rozwoju uzależnień mogą przyczynić się również takie czynniki, jak struktura rodziny, panująca w niej atmosfera wychowawcza, stosowane metody wychowawcze czy preferowany przez rodziców system wartości. Podejmowaniu zachowań nałogowych, przede wszystkim związanych z hazardem, sprzyja rodzina dysfunkcjonalna, rozbita, ubóstwo, przemoc w rodzinie, śmierć lub poważna choroba któregoś z rodziców, nadmierne przywiązywanie wagi do pieniędzy i wartości materialnych przez rodziców, poczucie odrzucenia ze strony rodziców. Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi uzależnień są także osłabienie więzi rodzinnych i zaburzenia pełnionych ról związanych z wychowaniem dzieci, zaspokajaniem potrzeb bliskości, bezpieczeństwa, akceptacji czy dawaniem wsparcia. Dla wielu ludzi rekompensatą tego, czego nie dostali w rodzinie, staje się wejście w nałóg, niezależnie od tego, czego dotyczy, a więc także pracy, jedzenia czy zakupów. Istotną rolę w podejmowaniu zachowań kompulsywnych związanych z wykonywaniem czynności zdają się pełnić czynniki socjodemograficzne, takie jak: płeć, wiek czy status społeczno-ekonomiczny. Przymus związany z podejmowaniem określonych czynności, które mogą prowadzić do uzależnienia z reguły pojawia się już w młodym wieku.
Wśród uwarunkowań zachowań kompulsywnych wymienia się również postawy i przekonania religijne (duchowe). Przeżywanie stanu frustracji, pustki egzystencjalnej, związanej z brakiem odpowiedzi na pytania o sens życia, czy istotne wartości mogą skłaniać jednostkę do poszukiwania substytutów i działań zastępczych, a stąd już prosta droga do angażowania się w zachowania o charakterze nałogowym. Istotne znaczenie w podejmowaniu zachowań kompulsywnych prowadzących do uzależnienia przypisuje się podmiotowym właściwościom jednostki, w tym cechom osobowości. Należy jednakże wyraźnie podkreślić, że w powstawaniu uzależnienia (zarówno od substancji, jak i czynności) osobowość odgrywa istotną rolę, lecz w połączeniu z innymi czynnikami, przede wszystkim neurofizjologicznymi i społeczno-kulturowymi (model polietiologiczny). Należy również zwrócić uwagę, że pewne cechy osobowości mogą być skutkiem rozwoju uzależnień. Nadmiernemu angażowaniu się w czynności sprzyjają takie charakterystyczne dla człowieka właściwości, jak poszukiwanie natychmiastowej gratyfikacji, szybkiej przyjemności, a także trudności w kontrolowaniu własnych impulsów. Tendencja do angażowania się w zachowania kompulsywne jest również powiązana ze skłonnością do podejmowania zachowań ryzykownych. U ich podłoża leży potrzeba poszukiwania nowych doznań (wrażeń) i dążenie do uzyskania przyjemności wynikającej ze sprawdzenia swoich możliwości, pokonywania siebie i swoich ograniczeń – naturalna potrzeba, pragnienie osiągnięcia innych/ odmiennych stanów (sic!). Dla niektórych poszukiwanie intensywnej stymulacji może stać się sposobem na życie. Poszukiwanie wrażeń i związane z nim zapotrzebowanie na doznawanie przyjemności ma znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do hazardu.
Wśród właściwości osobowości, które uznaje się za sprzyjające uzależnieniom behawioralnym, wymienia się pesymizm życiowy, niskie poczucie własnej wartości, nieśmiałość, wysoki poziom lęku, bezradność, zewnętrzne poczucie kontroli, skłonność do doświadczania negatywnego afektu, neurotyczność, niedostatki w zakresie samokontroli emocjonalnej, trudności w relacjach z innymi, a przede wszystkim problemy w radzeniu sobie ze stresem i negatywnymi emocjami. Angażowanie się w czynności przymusowe może być również efektem ulegania autorytetom i presji rówieśników. Największe znaczenie w rozwoju uzależnień, jak wskazuje Cierpiałkowska (2006), przypisywane jest redukcji napięcia i uldze, której człowiek doświadcza po zażyciu określonej substancji lub wykonaniu danej czynności. Zachodzące w tej sytuacji zmiany, np. w postaci poprawy nastroju, obniżenia napięcia czy pojawienia się przyjemnych emocji, stanowią istotne wzmocnienie pozytywne, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia podejmowanych zachowań.
Leczenie
- psychoterapia uzależnień – proces, w którym uczestniczy grupa specjalistów (lekarz psychiatria, terapeuta uzależnień, psycholog), którego celem jest m.in. uświadomienie sobie przez osobę uzależnioną mechanizmów chorobowych, zmiana destrukcyjnych nawyków, nauka konstruktywnych sposobów radzenia sobie z emocjami.
- grupy samopomocowe – ich program oparty jest na 12 Krokach wypracowanych przez Anonimowych Alkoholików; przykłady grup: Anonimowi Jedzenioholicy lub Anonimowi Żarłocy, Anonimowi Hazardziści, Anonimowi Seksoholicy. Są to formy nieprofesjonalne lecz bardzo przydatne w procesie zdrowienia.
- farmakoterapia – może mieć swoje zastosowanie w sytuacjach, kiedy nasilenie objawów u pacjenta w sposób znaczny utrudnia mu skorzystanie z leczenia; stanowi środek doraźny, wspierający proces terapii.
Bibliografia
- Cierpiałkowska L., Kierunki rozwoju współczesnej psychologii uzależnień (na przykładzie alkoholizmu) (w:) L. Cierpiałkowska (red.), Oblicza współczesnych uzależnień, Wyd. UAM, Poznań 2006.
- Golińska L., Pracoholizm. Uzależnienie czy pasja, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
- Griffiths M., Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania, GWP, Gdańsk 2004.
- Guerreschi C., Nowe uzależnienia, Wyd. Salwator, Kraków 2006.
- Niewiadomska I., Brzezińska M., Lelonek B., Hazard, Wyd. KUL, Lublin 2005.
- Ogińska-Bulik N., Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość, Wyd. Difin, Warszawa 2010.
- Vetulani J., Uzależnienia lekowe: Mechanizmy neurobiologiczne i podstawy farmakoterapii, „Alkoholizm i Narkomania”, 14 (1), 2001.
- Zaleśkiewicz T., Przyjemność czy konieczność. Psychologia spostrzegania i podejmowania ryzyka, GWP, Gdańsk 2005.
- Robert C. Carson, James N. Butcher, Susan Mineka Psychologia zaburzeń GWP Gdańsk 2003;
- Lidia Cierpiałkowska Psychopatologia Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2007,2009;
- Robert Meyer Psychopatologia. Jeden przypadek – wiele teorii GWP Gdańsk 2008;
- Bohdan T. Woronowicz Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia Media Rodzina & Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA W-wa 2009;
- ICD-10 V rozdział Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne UWM „Vesalius” Instytut Psychiatrii i Neurologii K-ów – W-wa 2000.